CommentaarRijk, maak je ambities waar

De nationale ambities voor een goede omgevingskwaliteit waren zelden zo hoog als nu. Hoe kan de rijksoverheid die ambities waarmaken, nu de uitvoering nogal vrijblijvend is overgelaten aan lokale overheden? 



Bouwen met natuur: de Hondsbossche Zeewering bij Petten met spectaculair resultaat.(Foto: Mooi Noord-Holland)

Er waaien twee winden door Den Haag. Het rijk koestert zich in de verfrissende bries van de uitgesproken wens om Nederland mooier te maken. Tegelijk spookt het oude mantra door Haagse hoofden: als je er niet over gaat, bemoei je er niet mee. Ruimtelijk beleid is niet voor niets gedecentraliseerd.   Het zorgt voor een merkwaardige schizofrenie in de opstelling van de departementen. Expliciet dragen zij gemeenten op om te werken aan ruimtelijke kwaliteit, maar zij stellen geen eisen aan de prestaties van gemeenten.  

Nu is de borging van ruimtelijke kwaliteit al heel lang een kerntaak van de lokale overheid. Enig vertrouwen in de gemeenten is dus zeker op zijn plaats. De vraag is wel hoe het rijk ‘van hogerhand’ kan bijdragen aan een bouwpraktijk die een mooier, aantrekkelijker Nederland dichterbij brengt. Getriggerd als het rijk is door de Europese Verklaring van Davos over Bouwcultuur.  

Nationaal Belang
In de nieuwe wetgeving en in de Nationale Omgevingsvisie heeft het rijk een goede leefomgevingskwaliteit op het schild gehesen als Nationaal Belang. Hoofddoel van rijksbeleid. Een 'mooiere' of 'aantrekkelijkere' leefomgeving mag dan tot Nationaal Belang zijn gebombardeerd, het rijk heeft nauwelijks middelen ontwikkeld om er ook daadwerkelijk aan te werken.
Bestaande beleidsinstrumenten zoals de verplichte gemeentelijke beleidsnota voor ruimtelijke kwaliteit en de verplichte advisering over de toepassing ervan, zijn in de Omgevingswet geschrapt. De verantwoordelijkheid voor ruimtelijke kwaliteit is gedecentraliseerd en het rijk wil niet op de stoel van de gemeenten gaan zitten.  

Tegelijkertijd doet de rijksoverheid wel degelijk zijn best. Er zijn talrijke kwaliteitsinspanningen aangekondigd voor de uitvoering van de Nationale Omgevingsvisie. Er komen gebiedsagenda’s en Uitvoeringsafspraken, regionale investeringspotten, woondeals en speciale NOVI-gebieden, en overal staat de bevordering van een goede omgevingskwaliteit centraal. Ontwerpkracht en ontwerpend onderzoek wordt expliciet gestimuleerd. Het beleid voor landschapskwaliteit is zelfs ronduit spectaculair.  

Er zijn al goede voorbeelden, zoals Ruimte voor de rivier, Kustwerk Katwijk, de Nieuwe Hondsbossche Zeewering, de grote treinstations, de Afsluitdijk. Dit zijn echter steeds projecten waar de (semi- )overheid zelf als deelnemer aan de lat stond. De grote opgave van de toekomst is om kwaliteit af te dwingen in projecten waarin de markt het voortouw heeft.  

Onmisbaar
Voor die marktgerichte uitvoeringspraktijk is het gemeentelijke instrumentarium onmisbaar. Dit instrumentarium bestaat enerzijds uit een indrukwekkend bouwwerk aan formele middelen, zoals beschreven in de Handreiking Adviesstelsel Omgevingskwaliteit, die de Federatie Ruimtelijke Kwaliteit samen met VNG en RCE begin 2020 lanceerden. Anderzijds is het ook een bonte verzameling informele, bezielende mogelijkheden.
Onderdelen hiervan zijn de voortdurende dialoog tussen overheid en samenleving over het belang van een aantrekkelijke leefomgeving voor onze welvaart en ons welzijn. Bouwsociëteiten, lokale architectuurcentra of debatcentra kunnen dit professionele en publieksdebat organiseren.
Ook het terwille zijn van stadslabs en andere vormen van burgerinitiatief valt te noemen. De gemeente kan actief beleid ontwikkelen op dit gebied en voor bewoners het ‘Right to Challenge’ instellen.
Beproefd zijn verderå prijsvragen en ontwerpcompetities, met bijbehorende tentoonstellingen. Architectuur Lokaal heeft een track-record op het begeleiden van nieuwe prijsvragen. Gemeenten kunnen aanhaken bij al bestaande prijsvragen zoals de Abe Bonnema-prijs, de Arie Keppler prijs, de Eo Weijersprijsvraag, de Gelderse Prijs voor Ruimtelijke Kwaliteit.  

Via publiek-private samenwerking kwaliteit stimuleren kan natuurlijk ook. De overheid bewaakt het publieke kwaliteitsbelang in de gebiedsontwikkeling. Een belangrijk en vrij nieuw instrument bij zulke complexe gebiedsontwikkeling is ontwerpend onderzoek, waarbij de ontwerpkracht niet primair wordt ingezet om tot een fraai beeld te komen, maar om (schijnbaar onoplosbare) dilemma’s met een onverwachte ingreep te verzoenen.  

Lokale en regionale overheden hebben tot slot hun financiële instrumentarium om omgevingskwaliteit te bevorderen, via de inzet van fondsen, stimulansen en ondersteuning.  

Eisen aan inspanningen
Gemeenten hebben kortom een waaier aan instrumenten. Of en hoe deze worden ingezet is aan de gemeenten, maar het rijk kan wel degelijk eisen stellen aan de inspanningen van gemeenten ter bevordering van een goede omgevingskwaliteit. Om het Nationaal Belang te dienen.  

Het rijk kan (in wet- en regelgeving) voorwaarden stellen aan de processen bij vergunningverlening. Het rijk mag eisen dát in elk project een gesprek gevoerd wordt over een optimale omgevingskwaliteit – zonder te bepalen hoe dat gesprek gevoerd wordt of wat de uitkomst moet zijn. Het rijk kan bij complexe gebiedsontwikkelingen ontwerpend onderzoek eisen. Het kan in elk bestuurlijk overleg het belang van architectuur en ontwerpkracht agenderen, het kan eisen dat gemeenten aantoonbaar uitvoering geven aan de afspraken die in regionaal verband gemaakt worden voor de uitvoering van de NOVI.  

Op die manier kan het Nationale Belang van een goede omgevingskwaliteit ook door het rijk zelf tot op uitvoeringsniveau worden geborgd, zonder dat het inhoudelijk op de stoel van de gemeenten gaat zitten.  

Flip ten Cate | oktober 2020
Aanmelden voor de nieuwsbrief Federatie Ruimtelijke Kwaliteit kan via:
http://www.ruimtelijkekwaliteit.nl/aanmelden-nieuwsbrief